Boekweit: duurzame teelt en kansrijke afzet

Boekweit verrijkt het landschap, is de bijenplant bij uitstek, heeft weinig bemesting nodig, is niet gevoelig voor ziekten en plagen en is een makkelijke teelt. “Boekweit heeft talloze voordelen en het is ook glutenvrij en rijk aan antioxidanten en vezels. Dat is interessant voor afnemers”, zegt projectleider Peter Brul. Hij is eigenaar van Agro Eco, een adviesbureau in de landbouw. Brul beijvert zich al jaren om de boekweitteelt in Nederland te stimuleren. Hij deed veel ervaring op met deze teelt in diverse landen. “In 1850 stond er 130.000 hectare boekweit op de hele oostelijke helft van Nederland en het werd dagelijks gegeten. Dat is in Oost-Europa en China nog steeds zo”, vertelt Brul. Maar door introductie van de aardappel, kunstmest en gewasbeschermingsmiddelen verdween boekweit van de Nederlandse akkers en als basis voor de dagelijkse maaltijd. “Boerfamilies op zandgronden konden simpelweg met aardappelen meer monden voeden thuis.”

Herintroductie boekweit

Boekweit staat opnieuw in de belangstelling. “Met name omdat verduurzaming van de landbouw en biodiversiteit hoog op de politieke agenda staan. Met boekweit kunnen telers daar invulling aan geven”, zegt Brul. Hij begon een paar jaar geleden met de teelt van 1 hectare boekweit en later met een klein groepje telers in Zuidoost-Groningen. Nu telt het project 25 deelnemers, waarvan 17 telers in Drenthe. Akkerbouwer Otto Willem Eleveld in Hooghalen is een van de deelnemers. Hij verbouwt gewassen op 120 hectare, zoals zetmeelaardappelen, zomergerst, suikerbieten, graszaad, vezelhennep en mengteelt van veldbonen en tarwe. Sinds vorig jaar teelt hij ook boekweit. “Dit gewas past bij mijn natuurinclusieve werkwijze en zeker ook qua arbeid, want boekweit is makkelijk te telen. Het vraagt heel weinig. Ik heb een bouwplan van 1 op 4 en wil graag minder afhankelijk zijn van chemie, want we lopen tegen grenzen aan. In boekweit heb je geen gewasbeschermingsmiddelen nodig. Ik vervang een deel van chemie door mycorrhiza, 100% natuurlijke schimmels die wortelgroei en opname van voedingsstoffen stimuleren.” Eleveld stimuleert graag biodiversiteit. Naast boekweit, heeft hij ook 12 meter brede akkerranden met bloemenmengsels en twee keverbanken. “Ik pas niet-kerende grondbewerking toe en zaai standaard mengsels met groenbemesters in. Dat werkt allemaal positief op biodiversiteit, onder- en bovengronds. Bodemstructuur en bodemleven verbeteren en ik zie meer akkervogels, zoals veldleeuwerik, gele kwikstaart en patrijzen”, zegt Eleveld. Dit jaar ligt er bij Eleveld een proefveld met zeven boekweitrassen om te testen hoe deze rassen presteren qua onkruidonderdrukking, opbrengst en verwerkingskwaliteit. WUR voert een soortgelijke blokkenproef uit, met een bijenonderzoek en inzet van mycorrhiza. Hoe aantrekkelijk een boekweitras is voor wilde bijen en honingbijen hangt af van de karakteristieken van de bloemen.

“Boekweit past goed bij mijn natuurinclusieve werkwijze en zeker ook qua arbeid, want boekweit is makkelijk te telen. Het vraagt heel weinig.”

Bijenplant bij uitstek

Omdat boekweit gevoelig is voor vorst, kunnen telers pas zaaien na IJsheiligen, vanaf 15 mei. Ongeveer 33 dagen na zaaien, begint het gewas te bloeien. Typisch voor boekweit is dat gewas door blijft groeien en bloeien. Boekweit geeft alleen nectar af in de ochtend. “Het mooie van boekweit is dat het de wilde bijen veel meer kans geeft in concurrentie met honingbijen. Per hectare boekweit heb je twee tot drie miljoen bloemetjes, waar het gonst van de wilde bijen. Plaatselijke imkers zijn verbaasd over het grote aantal bijen op boekweit”, zegt Brul. 2022 was het eerste projectjaar, waarin de weersomstandigheden niet erg gunstig waren. “Twee perioden van heet en droog weer leidde gemiddeld tot 1,4 ton opbrengst per hectare, terwijl meer dan 2,5 ton haalbaar is. Hoge energiekosten en inflatie werkten niet mee aan de afzet van boekweit. Transport en met name het pellen van de zaadjes werd door hoge energieprijzen veel duurder. Inflatie maakte afnemers terughoudend in het kopen van duurdere Nederlandse boekweit”, vertelt Brul, die hoopt dat seizoen 2023 beter verloopt. Vorig jaar is geïnvesteerd in kennisuitwisseling van de telersgroep om de teelt verder te optimaliseren. Er zijn plannen om een telersvereniging op te richten. Ook is een mobiele voorschoner aangeschaft, waarmee deelnemers zelf boekweit op hun eigen erf kunnen schonen. “Om boekweit te kunnen leveren moet deze minder dan 14% vocht bevatten en 99,9% schoon zijn. Hierin moeten we nog slag slaan”, vertelt Brul.

Afzet bio en gangbaar

Om het areaal boekweit in Nederland op te schalen, is een verdienmodel voor telers noodzakelijk. “Om te concurreren met graanteelt, streven we naar een opbrengstprijs van €1,20 per kilo boekweit. Bij een gemiddelde opbrengst van 2 ton per hectare levert dat €2.400 per hectare op”, becijfert Brul. Voorwaarde is een goede afzetmarkt. De helft van de boekweittelers is biologisch en hun boekweit gaat naar een pelmolen in Middenmeer. “De afzet van gepelde biologische boekweit naar natuurvoedingswinkels loopt goed. Gangbare boekweit wordt in zijn geheel gemalen tot meel op graanmolens, waarna de doppen eruit worden gezeefd. Boekweitmeel gaat in pannenkoekenmix en leveren we aan ambachtelijke slagers voor balkenbrij.” Voor productontwikkeling werkt Brul samen met vereniging Land van Os, die diverse boekweitproducten verkopen in hun webshop. Daarnaast kan verwerking van boekweitdoppen (restproduct) tot boekweitkussens, yogamatten of isolatiemateriaal voor de bouw het rendement van de boekweitteelt verhogen. “Het streven is om binnen een paar jaar een paar duizend hectare of meer boekweit te telen. Om een groter areaal boekweit te verwerken, zoek ik naar een voorreiniger met een groter capaciteit. Op termijn willen we graag een eigen pelmolen om de boekweit ook lokaal te verwerken. Maar we moeten eerst de afzet verder organiseren en de gehele keten goed voor elkaar hebben.” Brul ziet ook wel kansen om boekweit te telen nabij Natura2000-gebieden, waar piekbelasters stoppen of voor inzaai op stroken binnen GLB-voorwaarden. Daarvoor is het belangrijk dat boekweit als rustgewas wordt aangemerkt. “Ook dat stimuleert de teelt”, stelt Brul.